μετανάστευση

Στα πλαίσια της ευρύτερης έννοιάς του ο όρος μ. περιλαμβάνει την ιδέα της κίνησης, την αλλαγή τόπου διαμονής και μπορεί να αναφέρεται σε κάθε μετακίνηση –οριστική ή προσωρινή– ομάδων ανθρώπων ή ζώων, προς τόπους διαφορετικούς από εκείνους στους oποίους διαμένουν. Ειδικότερα ο όρος αναφέρεται είτε σε οριστικές μετακινήσεις ανθρώπινων ομάδων, είτε σε εποχικές κινήσεις με σκοπό την εύρεση εργασίας, είτε τέλος στις μετακινήσεις –περιοδικές ή ακανόνιστες– ορισμένων ειδών ζώων. Η τεχνική έννοια του όρου μ. αφορά τη μετακίνηση ανθρώπων, για ορισμένη χρονική διάρκεια και με σκοπό την απασχόληση, από ένα κράτος σε ένα άλλο. Ο συγκεκριμένος ορισμός αποκλείει από την έννοια της μ. όλες εκείνες τις μετακινήσεις, με οριστικό ή προσωρινό χαρακτήρα, στο εσωτερικό του ίδιου κράτους, οι οποίες ορίζονται ως εσωτερική μετανάστευση. Τα κίνητρα που ωθούν άτομα ή ομάδες να μεταναστεύουν είναι ποικίλα και δεν επιδέχονται πάντοτε ερμηνείες που σχετίζονται με οικονομικά κίνητρα. Η μ. των πρώτων Άγγλων πουριτανών αποικιστών (Pilgrim Fathers) που αποβιβάστηκαν τον 17o αι. στη Μασαχουσέτη και οι κατοπινές μ. αγγλικανικών μειονοτήτων στο Κονέκτικατ και στη Μέριλαντ, οφείλονταν στο έλλειμμα ανεξιθρησκίας, που ανάγκαζε ολόκληρες ομάδες να εγκαταλείπουν τον τόπο της καταγωγής τους, για να εγκατασταθούν κάπου, όπου δεν υπήρχαν περιορισμοί στην άσκηση των θρησκευτικών τους πεποιθήσεων. Ακόμα και στη σύγχρονη εποχή εκδηλώνονται φαινόμενα μαζικών μεταναστεύσεων, που δεν οφείλονται σε οικονομικά αίτια· σε αυτή την κατηγορία ανήκουν, για παράδειγμα, οι μετακινήσεις πληθυσμιακών ομάδων έπειτα από πολεμικές συρράξεις ή συνοριακές μεταβολές. Αντιπροσωπευτικό παράδειγμα τέτοιας μετακίνησης αποτελεί η ανταλλαγή πληθυσμών ανάμεσα στα βαλκανικά κράτη και η εγκατάσταση στην Ελλάδα, κυρίως μετά το 1922, 1,2 εκατομμυρίου Ελλήνων από τη Μικρά Ασία, την Ανατολική Θράκη, τις άλλες βαλκανικές χώρες και τη Ρωσία. Στην ουσία οι προαναφερθείσες περιπτώσεις συνιστούν εξαιρέσεις, αφού, όταν αναφερόμαστε σε μ. εννοούμε την ειρηνική και ελεύθερη μετακίνηση ατόμων ή ομάδων, η οποία αποδίδεται στην πλειονότητα των περιστατικών στις οικονομικοκοινωνικές ανισότητες που ξεδιπλώνονται ανάμεσα στις υπανάπτυκτες χώρες και στις χώρες με υψηλό οικονομικό δυναμικό ή υψηλή αγροτοβιομηχανική ανάπτυξη. Τα Βρετανικά Νησιά και η Γερμανία αποτέλεσαν, στη διάρκεια του 19ου αι., τις μεγάλες ανθρώπινες αποθήκες, εκ των οποίων τροφοδοτείτο το μεταναστευτικό ρεύμα που ξεκινούσε από την Ευρώπη με κατεύθυνση τις ΗΠΑ, τον Καναδά και την Αυστραλία. Η πλειοψηφία αυτών των ανθρώπων ήταν άποικοι ελκόμενοι από την υπόσχεση φθηνών γαιών, τις οποίες παρείχαν αφειδώς οι υπερωκεάνιες χώρες. Οι τελευταίες, εξαιτίας της αραιότατης κατοίκησής τους, επεδίωκαν τη διασφάλιση περισσότερων ανθρώπινων χεριών, ώστε να αξιοποιηθούν με τον καλύτερο δυνατό τρόπο οι εκτάσεις τους. Στη διάρκεια αυτής της περιόδου η Μεγάλη Βρετανία και η Γερμανία είχαν περίπου μισό εκατομμύριο εκπατριζόμενους ετησίως. Σε διάστημα που δεν υπερέβαινε τον ένα αιώνα, μεταξύ 1815 και 1906, μόνο η αγγλική μ. έφθασε τον εκπληκτικό αριθμό των 17.000.000 ατόμων. Κατά τα τέλη, όμως, του 19ου αι. η ταχύτατη ανάπτυξη του αγροτοβιομηχανικού παραγωγικού δυναμικού αυτών των δύο χωρών επέβαλε την εφαρμογή περιοριστικών μέτρων, με βασικό στόχο την ανάσχεση του μεταναστευτικού ρεύματος, το οποίο αποσπούσε εργατικά χέρια, απαραίτητα στη βιομηχανία. Έτσι, από τις αρχές του 20ού αι., οι χώρες που συντηρούσαν το μεταναστευτικό ρεύμα προς τον Νέο Κόσμο ήταν κυρίως οι αγροτικές χώρες της Ευρώπης (Ρωσία, Αυστροουγγαρία) και οι χώρες της Μεσογείου, μεταξύ των οποίων την πρώτη θέση κατείχε η Ιταλία· στις πρώτες θέσεις βρισκόταν και η Ελλάδα, με μεταναστευτικό ρεύμα που υπερίσχυε των υπόλοιπων βαλκανικών χωρών. Στις αρχές του 20ού αι., μόνο στις ΗΠΑ, έφθαναν κάθε χρόνο 270.000 μετανάστες προερχόμενοι από τις επαρχίες της ρωσικής ή της αυστροουγγρικής αυτοκρατορίας. Από την Ιταλία, τα έτη 1900 και 1901, εκπατρίστηκαν 530.000 άτομα, με κατεύθυνση προς τη Νότια Αμερική. Ανάλογη κίνηση παρατηρήθηκε και από την Ελλάδα την ίδια εποχή, αφού το 1901 μετανάστευσαν για τις ΗΠΑ 5.910 Έλληνες, οι οποίοι το 1907 έφθασαν τους 36.580 και το 1913 τους 38.644· αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι στα παραπάνω νούμερα δεν περιλαμβάνονται οι Έλληνες από τις τότε οθωμανικές επαρχίες της Μακεδονίας και της Μικράς Ασίας. Η εφαρμογή του ατμού στις θαλάσσιες μεταφορές, διευκόλυνε σημαντικά τη διεξαγωγή των μακρινών ταξιδιών, επιταχύνοντας με αυτόν τον τρόπο τις μεταναστεύσεις από ήπειρο σε ήπειρο. Οι καινούργιες τεχνολογικές εξελίξεις επέφεραν τη δημιουργία των υπερωκεάνιων εταιρειών· αρκεί να σημειωθεί ότι μόνο τα γερμανικά υπερωκεάνια ήταν ικανά να μεταφέρουν 400.000 επιβάτες ετησίως. Κατά την εικοσαετία 1890-1910 η μ. σε άλλες ηπείρους άγγιξε απίστευτους αριθμούς, ενώ ουσιαστικά επρόκειτο περί προλεταριακής μ., που στρατολογούσε κυρίως χειρώνακτες από την ύπαιθρο και τα μεγάλα αστικά κέντρα· αυτός ο τύπος μ. διέφερε απόλυτα από την πρώτη μ. των Άγγλων, Γερμανών και Ιρλανδών αποίκων. Καθίσταται, επομένως, ευνόητο γιατί οι πρώτες δεκαετίες του 20ού αι. σηματοδότησαν το τέλος της ελεύθερης μ.· οι χώρες προς τις οποίες κατευθυνόταν το μεταναστευτικό ρεύμα άρχισαν να εφαρμόζουν περιοριστικά μέτρα, η κορύφωση των οποίων επήλθε με τον νόμο περί ποσοστών που ψήφισαν οι ΗΠΑ (1921). Παράλληλα στις χώρες προς τις οποίες κατευθυνόταν το μεταναστευτικό ρεύμα, σε συνάρτηση με τη μεταβολή των πολιτικών και οικονομικών συνθηκών, άρχισαν να επικρατούν βαθμιαία νέες αντιλήψεις σχετικά με τη μεταναστευτική πολιτική. Αυτές επικεντρώνονταν στη θεωρία ότι η μ. δεν αποτελούσε πλέον τον μοναδικό τρόπο αύξησης της παραγωγικότητας και του εισοδήματος, αφού το μεταναστευτικό όργανο ενσωματωνόταν στο όργανο εκβιομηχάνισης και γεωργικής αξιοποίησης των υπανάπτυκτων περιοχών. Η τελευταία δεκαετία του 20ού αι. σηματοδότησε την έναρξη ενός ανάλογου φαινομένου και στην Ελλάδα, με την τελευταία να αποτελεί τον τόπο εισροής του μεταναστευτικού ρεύματος. Τα αποτελέσματα της απογραφής, που διεξάχθηκε το 2001, δεν έχουν επεξεργαστεί στο επιθυμητό επίπεδο, προκειμένου να υπάρξουν –αυτή τη στιγμή τουλάχιστον– ακριβή νούμερα μεταναστών και χώρες προέλευσης αυτών. Αξιόλογες, όμως, πληροφορίες προκύπτουν και από την απογραφή του 1998, σύμφωνα με την οποία ο συνολικός αριθμός των αλλοδαπών που βρίσκονταν στην Ελλάδα, με άδεια παραμονής, ανερχόταν στους 165.528. Οι χώρες από τις οποίες προέρχεται το μεγαλύτερο τμήμα αυτού του μεταναστευτικού ρεύματος είναι οι υπόλοιπες βαλκανικές χώρες (Αλβανία 6.128, Βουλγαρία 7.043, Ρουμανία 6.078, Ομοσπονδιακή Δημοκρατία της Γιουγκοσλαβίας 6.448), η πρώην ΕΣΣΔ (20.256), η πρώην Τσεχοσλοβακία (1.073), η Πολωνία (5.246), καθώς και διάφορες χώρες της Αφρικής (12.985) και της Ασίας (29.276). Τα αίτια της μεταναστευτικής κίνησης των πληθυσμών των παραπάνω χωρών αφορούν, κατά κύριο λόγο, την οικονομική δυσπραγία, η οποία είτε προέρχεται από τις πολιτειακές μεταβολές στο εσωτερικό των χωρών τους, είτε ανάγεται σε πολεμικές συγκρούσεις και εμφύλιες διαμάχες. Η είσοδος αυτού του μεταναστευτικού ρεύματος συνοδεύτηκε από τη συγκέντρωσή του στα μεγάλα αστικά κέντρα, όπου υφίστανται, άλλωστε, περισσότερες ευκαιρίες εύρεσης εργασίας, ανεξάρτητης ή εξαρτημένης μορφής. Ένας αξιόλογος αριθμός μεταναστών έχει απορροφηθεί στα έργα που διεξάγονται με αφορμή την ανάληψη των Ολυμπιακών Αγώνων. Τα τελευταία χρόνια προωθείται η θέσπιση μιας κοινής μεταναστευτικής πολιτικής των χωρών της Ευρωπαικής Ένωσης, με βασικούς άξονες δράσης την κοινωνική ενσωμάτωση των μεταναστευτικών ροών, την απασχόληση και τη διασφάλιση συνεργασίας με τις χώρες προέλευσης. Η ελληνική εξωτερική μ. Στο τέλος του 19ου αιώνα η μ. από την Ελλάδα προς τις χώρες του εξωτερικού ήταν ασήμαντη (κάτω των 20.000 κατά τις δύο τελευταίες δεκαετίες του), ενώ κατά την πρώτη δεκαετία του εικοστού αιώνα έφθασε τις 173.000 (συνολικός πληθυσμός της χώρας 2,6 εκατομμύρια), κατά τη δεύτερη τις 196.000, κατά την τρίτη τις 91.000 και στη δεκαετία 1931-40 μειώθηκε στις 30.000. Τα εννέα δέκατα και πλέον αυτού του μεταναστευτικού ρεύματος κατευθυνόταν στις ΗΠΑ και το υπόλοιπο προς Αυστραλία, Νότια Αμερική, Καναδά κ.α. Όταν τερματίστηκε ο Β’ Παγκόσμιος πόλεμος, η μ. πραγματοποίησε ξανά την εμφάνισή της. Εκτός από τις ΗΠΑ, οι μετανάστες όδευαν αρχικά προς την Αυστραλία και στη συνέχεια προς τον Καναδά, καθώς και προς άλλες χώρες, εκτός της Ευρώπης και της Μεσογείου, που χαρακτηρίζονται ως υπερωκεάνιες ή υπερπόντιες χώρες μ. Στο διάστημα 1946-50 μετανάστευσαν μόνιμα στο εξωτερικό 20.000 άνθρωποι, από τους oποίους το 46% κατευθύνθηκε προς τις ΗΠΑ, ενώ κατά τη δεκαετία 1951-60 μετανάστευσαν 152.000 (29% στις ΗΠΑ) και κατά τη διάρκεια 1961-70 260.000 (28% στις ΗΠΑ)· τμήμα αυτών των μεταναστών επέστρεφε στην Ελλάδα. Το μεταναστευτικό ρεύμα, ωστόσο, δεν περιορίστηκε στην υπερωκεάνια μ., αφού η εκμηχάνιση της αγροτικής οικονομίας, χωρίς την παράλληλη δημιουργία ευκαιριών απασχόλησης στις βιομηχανίες και στις υπηρεσίες, προκάλεσε την εμφάνιση ενός σημαντικού πλεονάσματος εργατικού δυναμικού στις μεσογειακές χώρες, το οποίο κάλυπτε τις αυξανόμενες ανάγκες των βιομηχανικών χωρών της Δυτικής Ευρώπης. Έτσι, από το 1960 κυρίως, πέρα από την υπερωκεάνια μ., σημαντικός αριθμός Ελλήνων αγροτών, κυρίως από τη Μακεδονία, την Ήπειρο, τη Θράκη κλπ. μετανάστευσε κατά προτίμηση στην πρώην Δυτική Γερμανία, όπου ο αριθμός των απασχολούμενων ξένων εργατών από 167.000 το 1959 και 329.000 το 1960, υπερέβη τα δύο εκατομμύρια τον Μάρτιο του 1971. Η συγκεκριμένη χρονική στιγμή σηματοδότησε τη σταδιακή μείωση του αριθμού των μεταναστών, καθώς αρκετοί επέστρεψαν στην πατρίδα τους. Η ελάττωση του πληθυσμού και του εργατικού δυναμικού, λόγω της μ., δημιούργησε, εκτός από το δημογραφικό και ένα άλλο σοβαρό πρόβλημα για την ελληνική οικονομία, αφού η μ. εξασθένισε την πίεση προς εκβιομηχάνιση και δυσχέρανε την ανάπτυξη πτωχών περιοχών, λόγω έλλειψης εργατικών χεριών. Ο πληθυσμός αρκετών περιοχών της χώρας, κατά τη δεκαετία 1961-70, παρουσίασε μείωση άνω και του 20%, εξαιτίας της εξωτερικής και της εσωτερικής μ. (στο ίδιο διάστημα, παρουσίασε αύξηση ο πληθυσμός της περιοχής Θεσσαλονίκης κατά 44% και της περιοχής Αθηνών κατά 37%). εσωτερική μετανάστευση. Η μετατόπιση ατόμων ή ομάδων στο εσωτερικό μιας χώρας για αναζήτηση καλύτερα αμειβόμενης εργασίας ή καλύτερων όρων ζωής είναι συνηθισμένο και καθημερινό φαινόμενο στις κοινωνίες όλων των τύπων, ιδιαίτερα στις καλύτερα οργανωμένες. Έτσι εξηγείται η τάση της αστυφιλίας, χαρακτηριστικό της σύγχρονης εποχής, που δεν ήταν όμως άγνωστο και στην αρχαιότητα (όπως στην Αθήνα του χρυσού αιώνα ή στη Ρώμη της αυτοκρατορικής εποχής). Η εσωτερική μ., όταν παρουσιάζει αντικανονικά γοργό ρυθμό, δημιουργεί προβλήματα τόσο στις περιοχές που εγκαταλείπονται (έλλειψη χεριών στη γεωργία) όσο και στις περιοχές όπου συρρέουν οι άνθρωποι (στεγαστικά, πολεοδομικά, ύδρευσης, συγκοινωνιακά, εκπαιδευτικά κ.ά.). Το φαινόμενο παρουσιάζεται τόσο στις ανεπτυγμένες όσο και στις υπανάπτυκτες χώρες, για διαφορετικούς, ωστόσο, λόγους. Σε ανεπτυγμένες χώρες, όπως, για παράδειγμα, οι ΗΠΑ, σημειώθηκαν τα τελευταία χρόνια μεγάλες μετακινήσεις, είτε γιατί ορισμένες οικονομικές επιχειρήσεις –όπως τα ανθρακωρυχεία σε ορισμένες περιοχές– περιόρισαν την παραγωγή τους είτε, αντίθετα, γιατί νέες επιχειρήσεις με καλύτερες αμοιβές (για παράδειγμα, ηλεκτρονικές και πυρηνικές) δημιουργήθηκαν σε άλλες περιοχές. Στις χώρες, όπου η ανάπτυξη βρίσκεται σε εξέλιξη, σημειώνεται διαρκώς ισχυρότερο ρεύμα από τις αγροτικές περιφέρειες προς τα αστικά κέντρα, γύρω από τα οποία αναπτύσσονται βιομηχανίες. Εδώ και δεκαετίες είναι έντονο και αδιάκοπο το ρεύμα ομαδικής μ. από την αγροτική και καθυστερημένη νότια Ιταλία προς την εκβιομηχανισμένη βόρεια. Το ίδιο φαινόμενο παρατηρήθηκε και στην Ελλάδα, ιδιαίτερα μετά τον Β’ Παγκόσμιο πόλεμο. Η απογραφή του 1981 αποκάλυψε σημαντική μείωση του πληθυσμού των αγροτικών περιοχών και ταχύτατη ανάπτυξη των αστικών συγκροτημάτων –κυρίως των Αθηνών και της Θεσσαλονίκης– όπου εκείνη την περίοδο πλεόναζε η συγκρότηση βιομηχανιών. Βάσει της τελευταίας απογραφής του 2001, αυτό το κύμα έχει ανακοπεί σχετικά, χωρίς όμως να παρατηρείται και αντιστροφή της κατάστασης. μεταναστεύσεις των λαών. Στην εθνολογία είναι οι μεγάλης κλίμακας μαζικές μετακινήσεις ανθρώπινων ομάδων, τόσο προσωρινού όσο και οριστικού χαρακτήρα. Διαφέρουν από τις μορφές μετακίνησης στο εσωτερικό μίας καθορισμένης ζώνης, οι οποίες εξαρτώνται από τον τύπο της οικονομίας που ασκούν οι μετακινούμενες ομάδες (νομαδισμός), αλλά και από τις μορφές εκπατρισμού, που έχουν ατομικό χαρακτήρα και πραγματοποιούνται γενικά με κίνητρο την αναζήτηση εργασίας (μετανάστευση εσωτερική και εξωτερική). Οι συντελεστές που προσδιορίζουν τα μεταναστευτικά ρεύματα και έχουν διαπιστωθεί από την παλαιοεθνολογία είναι περίπλοκοι, αφού έχει εξακριβωθεί ότι οι μεγαλύτερες μετακινήσεις συνέπεσαν με βαθιές οικολογικές μεταβολές, οφειλόμενες στην εναλλαγή περιόδων παγετώνων και διαλειμμάτων αυτών των περιόδων. Άλλη αιτία αποτελεί η αλλαγή των οικονομικών βάσεων των διάφορων ανθρώπινων ομάδων· η μετάβαση στη γεωργική ή κτηνοτροφική ενασχόληση ανάγκασε ολόκληρους πληθυσμούς να αναζητήσουν κατάλληλα εδάφη. Η δημογραφική αύξηση συνιστά έναν ακόμη βασικό συντελεστή των μ., γιατί ώθησε τους ενδιαφερόμενους πληθυσμούς να κατακτήσουν καινούρια εδάφη (έστω και κατοικούμενα) τα οποία τους προσέφεραν καλύτερες συνθήκες διαβίωσης. Άξια επισταμένης παρατήρησης είναι τα πολιτικά, οικονομικά και ιμπεριαλιστικά κινήματα, που ακόμα και στην ιστορική εποχή προκάλεσαν φαινόμενα εντόνων μ. (αποικισμοί των Ελλήνων και των Ρωμαίων, εισβολές των Μογγόλων, ευρωπαϊκός αποικισμός της Αμερικής και της Αυστραλίας). Οι μ. που διαπιστώθηκαν στην προϊστορική εποχή επηρέασαν σημαντικά τη σημερινή κατανομή των φυλών. Έτσι, οι προκολομβιανοί πληθυσμοί της Αμερικής, για παράδειγμα, κατάγονται από προμογγολοειδείς πληθυσμούς που μετανάστευσαν από την Ασία στην Αμερική διασχίζοντας τον Βερίγγειο Πορθμό, ενώ οι πληθυσμοί της Αυστραλίας και της Μελανησίας έφθασαν στους σημερινούς τόπους εγκατάστασής τους από τη χερσαία γέφυρα, που κατά την τελευταία περίοδο των παγετώνων συνέδεε την Ασία με αυτές τις χώρες, υπόλειμμα της οποίας αποτελεί το Αρχιπέλαγος της Σούνδης· οι ευρωπαϊκοί πληθυσμοί προέκυψαν από την ανάμειξη διάφορων λαών που προέρχονταν από τη βόρεια Αφρική και την Ασία. μεταναστεύσεις ζώων. Βλ. λ. αποδημητικοί οργανισμοί. Γκραβούρα της εποχής, που εικονίζει Ευρωπαίους μετανάστες από τις μεσογειακές χώρες, καθώς ταξιδεύουν για την Αμερική, αναζητώντας καλύτερη τύχη. Η αποβίβαση των Άγγλων πουριτανών (Pilgrim Fathers) στο Πλίμουθ, στις 11 Δεκεμβρίου 1620. Η μετανάστευση των πρώτων πουριτανών αποικιστών στη Μασαχουσέτη της Βόρειας Αμερικής είχε την αιτία της στην έλλειψη ανεξιθρησκίας, η οποία τους ανάγκασε να εγκαταλείψουν τη γη τους και να αναζητήσουν νέα πατρίδα, όπου να μπορούν να ασκούν ελεύθερα τη λατρεία τους. Οικογένεια μεταναστών του 20ού αι., τη στιγμή της άφιξής της στη Νέα Υόρκη.

* * *

η (Μ μετανάστευσις) [μεταναστεύω]

ατομική ή ομαδική εγκατάλειψη μιας χώρας για εγκατάσταση σε άλλη, μετοικεσία, αποδημία, ξενιτεμός·|| νεοελλ.

1. ζωολ. α) μαζική μετακίνηση και επάνοδος ορισμένων ζώων για αλλαγή κλίματος, η οποία συμβαίνει εποχικά ή τυχαία κατά τη διάρκεια τού έτους

β) μετακίνηση τών παρασιτικών προνυμφών κατά τη διάρκεια τών μεταμορφώσεών τους

2. φρ. α) «η μετανάστευση τών εθνών» — η μεγάλη μετακίνηση τών γερμανικών, ιδίως, αλλά και άλλων, λαών προς τη νότια και τη δυτική Ευρώπη

β) «εσωτερική μετανάστευση» — η μετακίνηση πληθυσμού από τις αγροτικές κυρίως περιοχές προς τις πόλεις και τα βιομηχανικά κέντρα για αναζήτηση εργασίας, η αστυφιλία.